Zbliża się po raz kolejny święto polskiej edukacji. Warto jest zatem raz jeszcze prześledzić moment, powstania osiemnastowiecznej Komisji Edukacji Narodowej. Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca, w osiemnastym wieku, była organem władzy oświatowej powołanym w naszym kraju przez sejm rozbiorowy dnia 14 października 1773 roku, na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Namiastka dzisiejszego ministerstwa
Komisja ta, była namiastką pierwszego ministerstwa oświaty w Polsce i pierwszą tego typu instytucją na starym kontynencie. Została ona powołana głównie dlatego, że do 1773 roku edukacja podstawowa i średnia były organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów, który właśnie w tym roku został rozwiązany. System stworzony przez jezuitów funkcjonował całkiem sprawnie, choć cechował go konserwatyzm i nietolerancja religijna wobec protestantów. W 1773 roku, zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez ówczesnego papieża Klemensa XIV, co zagroziło całkowitym upadkiem edukacji w naszym kraju. Komisja Edukacji Narodowej, przejęła zatem dawne majątki zakonu jezuitów, stąd miała środki na podejmowanie i wdrażanie nowych postanowień i decyzji.
Ideologia Hugona Kołłątaja
Głównym inicjatorem powstania Komisji Edukacji Narodowej, był pijar Hugo Kołłątaj. Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, który na tym stanowisku dokonał wielu nadużyć finansowych, dlatego też już w roku 1776 został usunięty z tego stanowiska. Najbardziej zasłużonymi, oficjalnymi członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tak zwaną królewską familią, a byli to Adam Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki, a także Andrzej Zamoyski. Jednak od samego początku istnienia KEN, faktycznymi jej pracownikami była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał ogólny kierunek jej działaniom.
Do najbardziej zasłużonych ekspertów edukacyjnych, zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Dawida Pilchowskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Hieronima Stroynowskiego oraz Grzegorza Piramowicza. Dzięki osobistemu protektoratowi króla, Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie starała się jej podkładać kłody pod nogi poprzez próby obcinania środków finansowych.
Pierwszy okres działalności (1773-1780)
W okresie tym wywalczono w Sejmie przejęcie tego, co zostało po majątku jezuitów. Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja, opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich. Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla ubogich stanów społecznych, pośrednim zaś jego szczeblem były państwowe szkoły powiatowe, do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety w Wilnie i Krakowie.
W ramach reformy edukacji podstawowej, stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki wymagające często tworzenia polskiej terminologii. Po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, marszałek Sejmu wydał zarządzenie przejęcia Biblioteki Załuskich przez KEN, która stanowiła niebagatelną skarbnicę edukacyjną. Komisja Edukacji Narodowej w imieniu państwa nią zarządzała, a pierwszym jej kustoszem został członek Komisji Edukacji Narodowej Ignacy Potocki.
Biblioteka ta stała się pierwszą polską biblioteką publiczną, prekursorką dzisiejszej Biblioteki Narodowej. Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla, dopuszczając dziewczęta do nauki na równych prawach z chłopcami. Jednakże, były one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli, którzy byli dawnymi jezuitami. Zapędy reformistyczne Komisji w zakresie szkół elementarnych, zostały w końcu zablokowane przez Sejm poprzez odrzucenie kodeksu tych szkół napisanego przez Kołłątaja, a przedłożonego przez Zamoyskiego w formie projektu ustawy z 1780 roku.
Drugi okres działalności (1781-1788)
Drugi okres działalności KEN, był w zasadzie kontynuacją prac podjętych w pierwszym. Pewnego rodzaju novum, była tylko reforma szkół wyższych, które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych. W szkołach średnich i w mniejszym stopniu w podstawowych, stara kadra nauczycielska oparta na klerze wywodzącym się z zakonu jezuitów była stopniowo wymieniana na absolwentów zreformowanej Akademii, dzięki czemu opór szkół średnich i podstawowych przed reformami stopniowo malał. Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkowywać się jej zarządzeniom.
Trzeci okres działalności (od 1789 do 1794)
Od roku 1789, rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych i rozkładu Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Wielkiego, frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw, jako swoisty minister oświaty. Ostateczny cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej władzę nad szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład.
Wielu członków Komisji z Hugonem Kołłątajem na czele, musiało opuścić kraj po zwycięstwie targowiczan, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną.
EWA MICHAŁOWSKA – WALKIEWICZ
