Dłużnicy, kiedy zorientują się, że wierzyciel może zająć ich majątek, często próbują go „wyprowadzić” – najczęściej dokonują jego darowizny lub fikcyjnej sprzedaży.
Jako wierzyciel musisz wiedzieć, jak bronić się przed takimi nieuczciwymi działaniami dłużników – skorzystaj z tzw. skargi pauliańskiej.
Skarga pauliańska to powództwo, które kierujesz do sądu, żądając uznania umowy zawartej przez Twojego dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną. Co daje Ci uznanie umowy za bezskuteczną wobec Ciebie? Przykładowo: Toczyłeś proces przeciwko dłużnikowi, otrzymałeś wyrok, który się uprawomocnił, otrzymałeś klauzulę wykonalności i zwróciłeś się do komornika z wnioskiem o wszczęcie egzekucji. Ponieważ wiedziałeś, że jedynym, co Twój dłużnik ma, jest mieszkanie, zwróciłeś się o przeprowadzenie egzekucji z nieruchomości. Kiedy jednak komornik przystąpił do pracy, okazało się, że nie może on przeprowadzić czynności egzekucyjnych, gdyż mieszkanie to dłużnik darował swojemu ojcu – i nie jest on już jego właścicielem…
Uzyskanie wyroku uznającego umowę za bezskuteczną oznacza, że w stosunku do Ciebie jako wierzyciela, właścicielem tej nieruchomości jest jej zbywca, a więc Twój dłużnik, dzięki czemu możesz dalej prowadzić egzekucję z nieruchomości. Jeśli więc do tego dojdzie, to jako wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, możesz z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.
Nie pomylić terminologii
Nie powinieneś mylić bezskuteczności umowy z jej nieważnością, która wywołuje skutek wobec wszystkich osób. Gdy umowa jest bezskuteczna, nie kwestionuje się jej ważności, lecz jej skuteczność względem określonej osoby, np. wierzyciela jednej z jej stron. W stosunku do wszelkich innych osób umowa pozostaje skuteczna. Umowa uznana za bezskuteczną pozostaje zatem ważna, zaś umowa nieważna jest nieważną w stosunku do wszystkich.
Skarga pauliańska, zgodnie z art. 527 Kodeksu cywilnego, polega na tym, że jeśli wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Przyjrzyjmy się teraz kolejnym warunkom zasadności skargi kasacyjnej.
Czynność prawna
Za czynność prawną najczęściej będzie tutaj traktowana umowa zawarta przez dłużnika z osobą trzecią, może się jednak zdarzyć, że czynność prawna będzie mieć charakter jednostronny na rzecz osoby trzeciej.
Pokrzywdzenie wierzycieli
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego czynność prawna dłużnika jest traktowana jako dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Jak widzisz, za bezskuteczną
będziesz mógł żądać uznania nie tylko czynność, na skutek której dłużnik „wyprowadził” cały majątek, ale także czynność, która dotyczyła tylko części jego majątku, o ile pozostała część nie wystarczy na Twoje zaspokojenie.
Działania dłużnika
Dłużnik musi działać ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Z reguły nie jest problemem wykazanie dłużnikowi świadomości pokrzywdzenia wierzycieli, gdyż najczęściej zna on swoją aktualną sytuację majątkową, tzn. wie, kiedy stają się wymagalne jego zobowiązania i nie jest trudno określić, kiedy dokonał czynności powodującej „wyprowadzenie” majątku.
Pamiętaj, że w wielu przypadkach zawarcie umowy przenoszącej własność rzeczy lub praw (w szczególności tych najbardziej wartościowych) wymaga zawarcia jej w odpowiedniej formie lub jest w jakiś sposób rejestrowane, np. zbycie nieruchomości wymaga formy aktu notarialnego, zbycie udziałów w spółce z o.o. wymaga formy pisemnej, ale z podpisem notarialnie poświadczonym itp. Dzięki temu znamy datę zawarcia umowy, a jej strony nie mają możliwości jej antydatować.
Oczywiście, zdarza się, że czynność dokonywana jest w zwykłej formie pisemnej, gdzie strony mogą wpisać datę dużo wcześniejszą niż faktyczne jej dokonanie, ale także wtedy sprawa nie jest beznadziejna. Jeśli np. doszło do zbycia samochodu, zaś data na umowie o trzy miesiące wyprzedza zaciągnięcie dużej pożyczki przez dłużnika, to warto sprawdzić, kiedy doszło do zmiany właściciela w dowodzie rejestracyjnym. Jeśli okaże się, że było to np. pół roku po zawarciu umowy pożyczki, to zawsze można argumentować, iż okoliczności jasno wskazują na to, że data na umowie nie była prawdziwą datą dokonania czynności.
Osoba trzecia
Kolejnym elementem, który trzeba wykazać jest to, że osoba trzecia wiedziała o tym, że czynność jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się o tym dowiedzieć. O ile najczęściej stosunkowo łatwo można wykazać świadomość pokrzywdzenia wierzyciela w działaniach dłużnika, o tyle dużo trudniejsze jest wykazanie świadomości osoby trzeciej, która nie musi przecież wiedzieć jakie zobowiązania ciążą na dłużniku.
Z pewną pomocą przychodzą tu jednak wierzycielowi przepisy Kodeksu cywilnego, ustanawiając pewne domniemanie – otóż, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Dzięki temu domniemaniu łatwiej jest doprowadzić do uznania za bezskuteczne wszelkie czynności zawarte przez dłużnika z członkami jego rodziny.
Podobne domniemanie dotyczy sytuacji, w której korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych. Dużo trudniej będzie Ci więc doprowadzić do uznania za bezskuteczne czynności dokonane przez dłużnika z innymi osobami niż wyżej wymienione. Przy okazji musisz pamiętać, że domniemania, o których mowa, mogą zostać obalone, tak więc członek rodziny będzie mógł wykazać, że ze względu na jakieś okoliczności (np. wieloletni brak utrzymywania kontaktów między członkami rodziny) nie miał żadnej świadomości stanu majątkowego dłużnika oraz nic nie wiedział o jego długach.
Pamiętaj, że osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.
Darowizna
Szczególne zasady dotyczą darowizn – jeśli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem Ciebie jako wierzyciela, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, możesz żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.
Jak więc widzisz, w przypadku darowizny zawsze będzie Ci łatwiej doprowadzić do uznania umowy za bezskuteczną. Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy przypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Przyszłe długi
Powyższe zasady stosuje się odpowiednio w przypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, jako wierzyciel możesz żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.
Kogo pozwać?
Zasadą jest, że uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Zwróć na to szczególną uwagę – jako wierzyciel pozywasz nie dłużnika, lecz właśnie osobę trzecią.
Jednak w przypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, możesz wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
Termin złożenie pozwu
Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie możesz żądać po upływie pięciu lat od daty tej czynności.
Inne okoliczności, w których możesz żądać uznania umowy za bezskuteczną wobec siebie
Skarga pauliańska nie jest jedynym powództwem, które może spowodować bezskuteczność czynności dokonanej przez Twojego kontrahenta. Zbliżonym do skargi pauliańskiej jest powództwo z art. 59 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim, w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Klasycznym przykładem takiej umowy jest zawarcie przez Ciebie, jako najemcy, umowy najmu, kiedy okazuje się przed wprowadzeniem do lokalu, że wynajmujący wynajął później ten sam lokal innej osobie. Uznania umowy za bezskuteczną w tym przypadku nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia, zaś pozew kierujesz wobec obu stron umowy.
MICHAŁ KURYŁEK
radca prawny
źródło: Eurogospodarka 6/2010
